De Safe Garden

Onze kinder- en jeugdafdeling (Katleen is leefgroepbegeleidster in Asster) kampte de voorbije jaren met periodes van hoge afzonderingscijfers. Die konden we deels verklaren vanuit de opnames van meerdere kinderen en jongeren die langdurig verbleven voor het stabiliseren en intensief behandelen van voornamelijk zware PTSS-symptomen. Maar we wilden ook onze eigen werking kritisch bekijken. De cijfers stemden ons tot nadenken, maar onze medewerkers wilden de daling ervan niet als doel op zich vooropstellen. Juist die erg kwetsbare kinderen en jongeren wilden we ook zeker niet weren uit ons opnamebeleid. We wilden meer voor onze jongeren. Meer menswaardigheid. Meer fysieke veiligheid, waarbij we ons wat moesten losmaken van het idee dat een afzondering zorgde voor de hoogste graad van fysieke veiligheid. In de beleving van onze jongeren werd die namelijk meermaals geschonden, ondanks de correct gevolgde procedures en voorschriften. Het hoeft dus geen betoog dat we ook moesten zorgen voor meer emotionele en mentale veiligheid. Vertrekkende vanuit onze werkgroep rond agressie Safety First, maakten we de linken tussen de feedback van onze jongeren, die van het personeel, de afdelingshoofden en de zorgmanager. Zo is de bal aan het rollen gegaan voor de vraag naar aanpassing van onze infrastructuur in het kader van conflictpreventie en de-escalatie, waarbij we afzonderingen en separatie als uitzonderlijk wilden beschouwen.

Het idee

Preventie is key. Zoveel is eigenlijk al altijd duidelijk geweest. We werken al geruime tijd intensief met signaleringsplannen, waarbij jongeren samen met hun begeleiding in kaart brengen in welke mate hun stress kan oplopen en of er soms sprake is van controleverlies. Daarnaast maken ze een plan hoe ze bij zichzelf die graduele opbouw kunnen herkennen en wat ze kunnen doen om op een aanvaardbare manier om te gaan met die stress met het doel in hun Window of Tolerance¹, door onze jongeren gekend als ‘mijn raampje’, te blijven. Er wordt ook ook een planning uitgezet voor wanneer de stress niet meer alleen draaglijk is en wat het behandelend team dan voor hen kan betekenen. In de huidige signaleringsplannen blijkt dat de jongeren, in een poging zichzelf te ondersteunen, terugvallen op zichzelf en kleine, doch waardevolle activiteiten op hun kamer doen of samen met een begeleider. Het is echter opvallend dat ze weinig gebruik (kunnen) maken van de omgeving en dat ze soms meer afdoende hulpmiddelen missen. Het idee van een Comfort Garden is zo ontstaan. Een tuin met blokhut, rijk aan allerlei stimuli die alle zintuigen aanspreken, waar jongeren zich bij spanningsopbouw (fase 1 en 2 in het signaleringsplan en overeenkomstig crisisontwikkelingsmodel) kunnen terugtrekken om hun gedachten opnieuw te verzamelen en hun rust weer te vinden om zo de kans tot verdere spanningsopbouw te vermijden.

Het idee werd warm onthaald door de jongeren in opname. Er werd een bevraging bij hen en bij het personeel georganiseerd om hun noden te inventariseren om vervolgens te kunnen vertalen in de uitwerking van het concept. Opvallend bij die bevraging was het meermaals terugkomen van de nood aan een plek om veilig en zonder dwang te ontladen, wanneer de stress wel al hoog zat (fase 3 in het signaleringsplan en crisisontwikkelingsmodel). Daar kon de Comfort Garden, omwille van zijn vrijblijvend karakter en voorwaarde tot zelfbehoud, geen antwoord op bieden.

Op 6 december 2018 was er de lancering van een oproep van het Vlaams Infrastructuurfonds voor Persoonsgeboden Aangelegenheden (VIPA) vanuit het departement Welzijn, Volksgezondheid en Gezin van de Vlaamse overheid, tot het indienen van aanvragen voor het bekomen van investeringsbetoelaging voor preventieve infrastructurele maatregelen. Maatregelen die tot doel hadden specifieke ruimten in te richten of uit te rusten in functie van preventie van agressie of vrijheidsbeperking, of ter uitvoering van veilige vrijheidsbeperking kwamen daarvoor in aanmerking. De maatregelen moesten, indien goedgekeurd, binnen de twee jaar gerealiseerd worden. Spika heeft ervoor gekozen de focus bij deze oproep te leggen op het ontwikkelen van een comfortroom binnen de afdeling en de Safe Garden, als antwoord op de vraag naar een veilige plaats om te kunnen ontladen. De Comfort Garden zal er beslist komen en verder uitgewerkt worden, nadat deze twee projecten gerealiseerd zijn.

Het principe

In sommige uitzonderlijke gevallen zullen afzondering en separatie nog worden toegepast (fase 4 van het signaleringsplan) wanneer de jongere zichzelf of anderen in ernstige onveiligheid brengt. Daarbij is het belangrijk dat dit met de beste zorg gebeurt en onder veilige omstandigheden, met oog voor de risico’s voor de jongeren en de medewerkers. Om onze zorg, hier in het bijzonder in crisissituaties, zo menswaardig mogelijk te maken, blijven we ons baseren op de uitgangspunten proportionaliteit, subsidiariteit en effectiviteit bij het stellen van een maatregel of interventie. Daarbij lijkt ons de stap naar de rustkamer (afzondering zonder fixatie) in vele gevallen te voorkomen door de jongeren naar buiten te kunnen laten gaan, naar een veilige, therapeutische tuin. De tuin zal op een natuurlijke manier omheind worden. Toezicht door personeel blijft mogelijk via camera’s en door eventueel fysieke nabijheid te bieden indien gewenst door de jongere en/of op indicatie.

Een attractieve en goed onderhouden plaats nodigt uit tot aandacht en zorgdragen. Vele mensen hebben een negatieve ervaring met een ziekenhuisomgeving die vaak geassocieerd wordt met pijn en lijden wat impact heeft op het welbevinden. Men heeft positieve verwachtingen van een tuin en natuur. Het roept positieve associaties op zoals veiligheid en geborgenheid (Theorie Aesthetic Placebo, Sternberg, 2010). Onze Safe Garden wordt ingericht met het oog op het bereiken van welbepaalde doelstellingen voor onze kinderen en jongeren met een specifieke zorgnood, namelijk veilig rust herwinnen in een crisissituatie. Het ontwerp is een participatief proces waarbij de tuinarchitect de wensen en verwachtingen van onze doelgroep vertaalt in een tuinontwerp en beplantingsplan dat beantwoordt aan de vereisten van een therapeutische tuin. De tuin spreekt alle zintuigen aan, leidt af van pijn en betracht een geestelijk evenwicht. Het is een ondersteunende omgeving op alle mogelijke domeinen. Hoe kwetsbaarder en zorgbehoevender de persoon, hoe rustiger en gemoedelijker de omringende omgeving dient te zijn. Als we kwetsbaar, ziek,… zijn vallen we sneller terug op een natuurlijke omgeving die vanuit zijn aard eenvoudiger, meer gestructureerd, rustgevender,… is. Het kind of de jongere voelt zich hier vrijer, ervaart het gevoel van ‘buiten’ zijn, niet opgesloten zijn… Het helpt zich te bevrijden van de zorgen en stress van zijn problemen, behandeling,…

Daarin verschilt de therapeutische tuin van een helende tuin. Helende tuinen of healing gardens richten zich op een algemeen publiek met als invalshoek recreatie, ontspanning,… Die benadering is hoogst waardevol, maar heeft geen specifiek therapeutische doelstellingen.

Ook wij willen de start maken van een bewust ingezette helende omgeving, ook uitgedragen door Planetree, die ons net in die mensgerichte zorg wil (onder)steunen. We spreken van een helende omgeving als de gebouwde omgeving bijdraagt aan het fysiek, mentaal en sociaal welbevinden van gebruikers, in dit geval de kinderen en jongeren in de eerste plaats, maar ook het personeel.

Voor het aangaan van dit project hadden we de eer ons te mogen laten begeleiden door TerraTherapeutica, een vzw met één doel voor ogen: mens en natuur samenbrengen om het welzijn en de gezondheid van kwetsbare personen in de gezondheidszorg en sociale sector positief te beïnvloeden. De notendop aan inzichten die u in dit artikel terugvindt, heb ik ook kunnen ontlenen uit hun arsenaal aan kennis en kunde.

Het stappenplan

Een therapeutische tuin wordt ontworpen door een tuinarchitect, maar het is geen opgelegde blauwdruk. Het ontwerp is het resultaat van participatief overleg. Essentieel is dat iedereen die ermee in aanraking komt, betrokken is bij het ontwerp ervan. Vanaf het prille begin dient eenieder gehoord te worden, zowel wat betreft de doelstellingen, als het ontwerp van de tuin. De tuinontwerper probeert, zonder een modeltuin op te dringen, ieders inbreng in een consensus te verwerken. De tuin dient te beantwoorden aan iedereens verwachtingen en noden op praktisch, sociaal, emotioneel,… vlak.

Zo ging ons project van start met een trekkersgroep, bestaande uit een coördinator vanuit vzw Terra-Therapeutica, een verslaggever en rapporteur en een tuinarchitecte. Daarnaast was er ook een ontwerpgroep, bestaande uit 4 jongeren die alle leefgroepen representeerden, onze zorgmanager, facilitairmanager, directrice patiëntenzorg en leefgroepbegeleiding. De leefgroepbegeleiding heeft samen met deze 4 jongeren nieuwe vragenlijsten afgenomen bij alle opgenomen jongeren. Zo hebben we de doelstellingen voorop kunnen stellen die voor onze jongeren belangrijk waren, zoals: ontladen onder toezicht (camera), maar mogelijkheid om je alleen te bewegen in de tuin, rustpunten (zitcocon, centrale boom,...) maar ook mogelijkheid tot afreageren (vb door buitenfitnesstoestellen, voetbalgoal,...), mogelijkheid om de tuin in alle weersomstandigheden te gebruiken (stukje met afdak), mogelijkheid tot grondingsoefeningen in de natuur, veilige omgeving in kader van suïcidaliteit,... Die doelstellingen werden door de jongeren en de medewerkers vertaalt in eigen tuinontwerpen, waarop de tuinarchitecte haar zonering kon afstemmen. Zo ontvingen we kort daarop een eerste ontwerp met zones, paden, knusse hoekjes, klimrekken,... Na het bevragen en uitwisselen van feedback werd er een tweede ontwerp gemaakt, met daarop meer gedetailleerde constructies en het beplantingsplan. Het uiteindelijke definitieve ontwerp met kostenraming hebben we in maart 2019 ingediend, waarna een verlossende goedkeuring kwam op 25 juni 2019 vanuit het VIPA voor de aanleg van zowel een Safe Garden als een comfortroom. In september 2019 kwamen we met hetzelfde team terug samen om een planning op te maken voor de verdere realisatie.